Nga Fatmir Terziu
Botuar tek “Joni Poetik.” Analiza dhe vëzhgime
kritike.
Leximin e Edmond Llaçit mund ta
quajmë ndryshe lexim ‘të shkurtër’. Jo se ai vjen mes zhanrit të prozës së
shkurtër. Jo se ai vjen për lexuesin në formën e skicave. Jo. Çdo skicë e tij
është një tregim më vete, një novelë, e hera-herës flet më shumë se një roman.
Çelësi?! Leximi i detyruar. Kjo mes fjalës së tij tipike. Më saktë: Lexim i
dobishëm mes fjalëve të zgjuara e të përzgjedhura. Lexim që vjen nga hapësira
me të cilën vetë fjala është mbajtur, ‘stërvitur’, gatuar dhe paraqitur për tu
lexuar. Është kjo fjalë që vjen shpeshherë për lexuesin mes skicave. Skica që
kanë emrin dhe talentin e hershëm të Edmond Llaçit. Skica që flasin, njësojnë
dhe diktojnë kulturë, identitet, harmoni mes vlerave. Në këtë analizë do të
ndalem pikërisht tek ky lexim që sjell vite në sinkron, jetëza, porosi dhe
portrete. Duke krijuar harmoninë e leximit së pari do të paraqes atë veçori që
autori na e sjell mes prozës së shkurtër. Së dyti skica në daltën e autorit që
tejkalon sprovën. Dhe së fundi në detajet që kjo harmoni e skicave të
shkrimtarit na citohet si arsyeja e leximit tërheqës.
Aspektualiteti si veçori
tipike e ski Le
të ndjekim skicën e shkrimtarit Edmond Llaçi, “Të çmendurit”. Fillon me
pasthirmat apo ‘zhurmërrimat’ që na kërcëllejnë në shpirt. Janë këto
zhurmërrima timbruese, grishëse, lajmëtare të së keqes vrastare. Dhe lexuesi
ndihet i tëri teksa lexon: “Bym, bym, kërrr...”. por edhe pse e gjitha është
sipas stilit të autorit “Përtej ekranit televiziv që qëndronte i varur në mur,
filluan të dilnin të shtëna arme.” Ato përsëri nuk shpëtojnë lidhjen me
realitetin në të cilin autori kurdis dhe rilexon mes të dhënave faktin e
çmendurisë “Ato bënin rikoshet nëpër muret e sallës dhe përplaseshin në
timpanin e dëgjimit të njeriut të vetëm që ndodhej ne sallën me tavolina e
karrike bosh....” Kështu aspektualiteti tregues sapo është dhënë dhe ai pra
njeriu që ndodhet në skutën e treguesit diktohet në këtë aspektualitet si një
lëvizje metafizike e detyruar: “Nervi i syrit të majtë të tij, zbriti me
shpejtësi dhe mbaroi poshtë noful
Në
leximin e skicës “Porosia” aspektualiteti vjen tërësisht emocional. Ai gatuhet
nën avuj të nxehtë ndërgjegjeje që citohet nga gota e verës dhe ‘të brendshmet
femërore’ që krasisin vegimin mashkullor. Dhe autori na jep këtë aspektualitet
të shkyçur që në fillimin e skicës duke na diktuar me qetësinë më të grishtë
emocionale se ai, pra karakteri i tij “U mundua t’i kapte reagimin tek shihte
të rrëshqiste nën shikimin e tij trekëndëshi i bardhë i të brendëshmeve të
saja. Duke buzëqeshur ajo i puqi kofshët
me njera tjetrën dhe u ul në kolltukun e vendosur disi larg tavolinës së
shtruar për të ngrënë.Ai po përpiqej t’i shmangej duke drejtuar shikimin nga puna që kishte
filluar të bënte në një nga faqet e sallonit të madh. Me elegancë ashtu siç
mbante pinelin , ai kapi gotën e mbushur me verë. E drejtoi nga ajo, e çukiti me të duke i dhuruar edhe një
buzëqeshje të lehtë...” Por, nëse në këtë rast karakteri i shkrimtarit bëhet
një palë udhëtuese e emocioneve të ‘kundërshtisë’ të asaj pjese me të cilin
aspektualiteti gatuan lidhjen, zgjidhja është një determinim psikoanalitik i faktorit
mashkull-femër, jo thjesht seks për seks, por si një metaforë jete në tërë
lidhjen e saj metafizike.
Kështu skica tjetër “Jetëz”
është një këndtipologji tjetër fjalëzgjedhëse, ku faktori njeri është një
kokrizë mes diellnajës së jetës. Është Dielli ai që kapërcen dhe hyn, është
prau që shënohet në kohë, hapësirë dhe vend, është pastaj kjo mënyrë që na jep
aspektualitein e duhur: “Dielli ndodhej në çastin e kapërcimit të vijës së
horizontit, midis qiellit dhe detit. Një pjesë nga rrezet e tij të fundit me
shpejtësinë e shkeljes së butonit “i
burgosa” në kutinë magjike dixhitale.
Nuk kaloi shumë dhe kudo në të gjithë qytetin, si në një ekran të
madh, përpara syrit tim, filluan te ndizeshin dritat kudo. Si në ato pjesët
muzikore që ekzekutohen me orkestracione
të mëdha, atë buzë mbrëmje harmonie, me logjikën e çastit, ndjeva se isha unë që po i ndizja ato. Atje
tek po shkelja tastierat e pianofortës imagjinare dhe duke i dhënë çdo instrumentisti çastin e tij, dritat si në një pentagram pa
kufizime vizash, filluan lojën e tyre muzikore. Një lojë që zgjati pak çaste, por tepër impresive. Me
shkeljen e tastierës së fundit të pianofortës i
dhashë dritë edhe ambientit ku unë ndodhesha. Ndjesia e atij çasti u
shoqërua me atmosferën që u krijua nga ndriçimet e fshehta që ndodheshin në atë
mbulesë masive gjethesh. Nuk e mora as
edhe një herë inisiativën për të pyetur se si quhej ajo bime interesante. Duke
qeshur në brendësinë time, mendova se lojën e ekzistencës dhe mos egzistencës
midis kopshtarit dhe asaj bime e luante po
ajo. Në çastet e lëvizjes së lirë të saj, kur kopshtari ja
mohonte duke ia prerë ato me një gërshërë me doreza në ngjyrë te kuqe,
ajo, me shpejtësi, në krahun tjetër, i kundërpërgjigjej duke nxjerë në jetë
motrën e saj binjake. Nuk e di se sa do të ketë vazhduar ajo luftë. Besoj se
kopshtari do të jetë dorëzuar i pari. Ai zëvendësimi i pafund i dha fund përpjekjeve të tij, deri sa e
kuptoni se çfarë ndodhi. Ky çast i bukur ku unë po përpiqem ta shijoj.”
Ndërsa aspektualiteti është
një lloj tipologjie e skicës së autorit, natyrshëm mjaft skica të tjera të tij
kanë shumëdimensionin e artistit në brendinë e tyre. Fjala me të cilën ato
ndërtohen, ngrihen e flasin i ngjajnë një strukture të hapur, që gjithmonë të përpin
në lexim e sipër. Kështu funksionojnë mjaft skica. Ajo më tipikja që përmbyll
këtë aspektualitet është skica “Portreti”. Në këtë skicë autori
udhëton imagjinatën e kujtesën njëkohësisht në vite pas. Hyn në labirinthet e
kujtesës për të na diktuar një aspektualitet kohe dhe jete në të njëjtin temp.
Ai na ristrukturon me fjalë të thjeshta dhe flet qartë “Atë vit shkollor, në
klasë kisha zënë vend në rrjeshtin e mesit, në bangon e parafundit, nga e
djathtë. Kishim matematikë. Mendimi më kishte fluturuar jashtë klase. S’mbaj
mend se ç’më ishte shfaqur para syve, por nëpër mjergull, mund të kujtoj disa
copëza…pyll i dendur me pemë të larta, lëvizje ritmike e degëve, e gjetheve, e
trupave drunorë. Lëvizje e disa trupave të paqartë që afroheshin drejt ekranit
të syrit tim, nën ritmin e fyellit e të flautit. Ishin trupa femërorë e jo
drunorë. Më erdhi për të qeshur për rimimin pa dashur femëror e jo drunor. Po,
vërtet ishin trupa femërorë që vazhdonin të lëviznin ritmikisht para syve të
mi. Trupa femërorë të ajthëm, që nën rritmin e lëvizjeve të tyre, përbrenda
fustaneve të tejdukshëm zbulonin plot
hir pjesëza epshndjellese. M’u kujtua tablloja e piktorit të rilindjes italiane
Botiçelit, “La primavera.” I u afrova më pranë
vegimit-tabllo dhe, ashtu i turbulluar siç isha, e kapërxeva realen dhe
rash në irealen. U ndodha mes tyre. Ashtu i turbulluar mes tyre, mundohesha të
largoja atë mjergull, atë tis që më pengonte të shihja, fytyrat e atyre trupave
femërorë që po më qarkonin...”
Duke konkluduar me aspektualitetin
si veçori tipike e skicës së Edmond Llaçit, me sa cituam më lart, duket qartë
se fjala me të cilën vjen skica e këtij krijuesi është ajo që përcakton kohë,
hapësirë dhe vend për të ridimensionuar artistikisht vlerat e leximit.
Skica në ‘daltën’ e
autor
Skica
si art më vete vjen në forma të ndryshme. Lexuesi dhe krijuesi e njohin me
gjuhë të njëjtë, por e dimensionojnë mes tyre me perceptime të ndryshme arti.
Kështu ‘dalta’ apo ‘pena e autorit’ është ajo që nënshkruan fatin e një skice
në artin e saj. me këtë rast ajo është shtrydhja e njohurive të një krijuesi
piktor, që flet në gjuhën e shkruar. Është spatulla dhe dalta e tij e padukshme
që strukturon tërë kompleksin e saj sintaksor. Dhe në këtë strukturë janë
elementët që plotësojnë dhe skalisin formën dhe pamjen artistike të saj. skica
e Edmond Llaçit, është një çupëlinë e brishtë joniane, e sharmuar mes valëve të
kaltra të Detit dhe jetës, duke u pasqyruar krehshëm në sopate e monopate të pashkelura
e të traditës së bukur. Është e qetë. Nusëron dhe na diktohet e pastër.
Gjuhëkthjellët. Racionale. Tërheqëse. ‘Aromatike’ dhe me shije. Pra një meze në
tryezën e një lexuesi sqim. Një arsye më shumë për të mrekulluar lexuesin dhe
vetë mjetin që e shtron atë në këtë tryezë. Sakaq skica të tilla si “Fluturim
magjik”; “Lustraxhiu dhe trumcaku”; “Përtej dashurisë”; “Hetuesi”
etj., flasin me një gjuhë të qartë, ku vetë simbolika, figurat e tjera janë
çelësa magjikë në shkurtesën normative të leximit. Tek njëra nga këto skica
vetë fjalia është modeli i kësaj mjeshtërie: “U shfaq ai. Ia trembi
pulëbardhat duke përplasur këmbët në
shkallët e hekurta tek po hypte në verandë, ashtu si dikur zbriste në birrucat
e nëndheshme tek “ata”, armiqtë e popullit. Si mund t’i lejonte “ai”, këta
shpendë të fluturonin lirshëm dhe të kërkonin ushqimin e jetës së tyre?! Si
mund ta jetonin lirinë e tyre këta shpendë të bardhë si mëngjesi, kur bëheshin
pre e armikut të klasës?!”
Le të mjaftohemi me këtë
retorikë të sqimtë dhe këtë filozofi të fjalisë së goditur për të cituar edhe
një herë daltën mjeshtërore të autorit.
Leximi tërheqës
Për kënaqësinë e vetë leximit ju afroj që
në fillim një fragment nga “Lustraxhiu dhe trumcaku”. Shijimi i këtij leximi na
dikton forcën e artit që vjen mes fjalës së artistit. Ja si shkruan ai: “Duke i
dhënë një shtytje të lehtë përpara, trupit të vet, me ato këmbët e tij të vogla,
trumcaku u shkëput nga dega e pemës dhe u ul mbi qeskën e plasmasit të mbushur
me fara luledielli. Ai nuk shpëtoi pa u vënë re nga llustraxhiu tek po rrinte e
ngrohej në diell. Me bisht të syrit ai vuri re trumcakun të tundte kokën dhe të
hidhte shikimin e mprehtë gjithandej.
Pas një stepjeje të vogël filloi çukitjet e tij të shpeshta dhe nxjerrjen e lëvozhgës të asaj
fare të zezë nga jashtë dhe të bardhë nga brenda. I mbështetur për muri siç
ishte i ulur në stol, llustraxhiu vuri re shikimin e pa lexueshëm të atij
shpendi të imët. Për herë të parë po e ndjente praninë e tij kaq afër.
Cicërimën e tij e njihte prej kohësh. Ajo e shoqëronte që herët në mëngjes kur
hapte mjetet e tij të punës nga një valixhe e drunjtë dhe trokiste furçën në të
për të thirrur myshterinjtë. Cicërima i përgjigjej gjithë dhe mbarote në të
errur tek mblidhej me zogjtë e tjerë për
të kaluat natën në kurorat e pemëve. Atje tek përballoi shikimin me të,
llustraxhiu ndjeu të dëgjonte fjalosjen
e tij të çuditshme, e cila, për njerëzit, ishte veçse thirrje e shkurtër dy a tre rrokshe e pa deshifrueshme por me
intonacione muzikore të mrekullueshme. Në atë ças ndjeu buzëqeshjen dhe zërin e atij fluturaku...”
Në këto fjali ndërhyrja do
të ishte ‘mëkati’ më i madh i sakatimit. Çdo fjalë, çdo fjali e kësaj skice mëshon
art.